Clippers ve Limiters: Nasıl Kullanılır? Aralarındaki Fark Ne?

Ses yüksekliğini ayarlamak için dengeyi sağlamak clipper ve limiter kullanımlarına da bağlı olarak gelişir. Her iki araçla da bir ses sinyalindeki en yüksek tepe noktalarını kontrol edebilirsiniz. Ancak ikisinin de çalışma prensibi farklı ilerler. Çok farklı ses sonuçları veren iki farklı işlemci olduklarını söyleyebiliriz. 

Yüksek seviyede clipper dalga formu tepe noktalarını kesebilir. Limiter ise belirli bir seviyeyi aşmaya çalışan bir sesi kısabilir. Limiter’ın ses yüksekliği konusunda güvenlik olarak görev görebildiğini söyleyebiliriz.

Clipper ve limiter arasındaki temel fark ise sadece teknik olmakla kalmaz aynı zamanda miksi yapan ve bu araçları kullanan kişinin sanatsal bakışını da yansıtır.

Ses Yüksekliğinin Önemi

Müzik prodüksiyonunda miks sürecinde dengeli ve net duyulan parçalara ulaşmaya çalışırız. Ayrıca dinleyicinin algıladığı ses yüksekliği ve bunun etkisiyle rekabet edebilecek seviyede bir miks yapabilmek de önemli olur. 

Tüm bu hedefler ses mühendisleri için ulaşılmak istenenler arasında olsa da direkt hedef haline gelerek, özellikle ses yüksekliği konusu, en önemli kriterler arasına girip “Ses Yüksekliği (Loudness) Savaşları” olarak bile adlandırılıyor. Bu tabii daha çok master aşamasında bir parçanın düzenlemesiyle alakalı oluyor.

Müzik prodüktörleri (müzik yapımcıları) için ticari olarak uygulanabilir bir master’a ulaşmak, ses bütünlüğünü koruyarak parçayı yüksek duyulabilecek şekilde hassas bir dengede ayarlayabilmek olur.

Clipper Nedir? 

Clipper nedir, biraz daha kapsamlı bakalım. Kelime anlamında olduğu gibi kesme cihazı olarak açıklamak mümkün. Önceden belirlenmiş bir eşiği aşan bir dalga formunun tepelerini kesen yani clipleyen bir işleme cihazı olarak tanımlanır.  Compressor’lerde ve limiter’larda da bulunan bu özellik atak ve release zaman sabitleri olmadan anlık olarak gerçekleşir. 

Sinyalin genliği clipper’ın tavanını aştığı zaman basitçe cliplenir ve çıkışın tanımlanmış bir aralıkta kaldığından emin olunur. Günümüzdeki kullanılan modern dijital clipper’lar analog’daki kesme etkisini taklit ederek doğal bozulma biçimi üzerinde hassas kontrol sağlar.

Sert ve Yumuşak Clipping (Kesme)

Clipping yani kırma işlemi tek bir şekilde gerçekleşen bir işlem değil. Clipper iki türe ayrılır, sert ve yumuşak clipping (kesme).

Sert clipping (kesme) sırasında ani bir işlem olur. Bir dalga formu tepe noktası eşiğindeyken hemen ve tamamen düzeltme yapılır ve bir nevi keskin köşeleri olan kare bir şekil oluşur. 

Böylece bir dijital sinyalin 0 dBFS'yi (Tam Ölçek desibel) aştığı ve 16 bit veya 24 bit WAV dosyası gibi sabit nokta biçimine dönüştürüldüğü zaman oluşan ‘hata’ sesi meydana gelir. Maksimum etki ve ses yüksekliği istenen agresif müzik tarzlarında sert clipping (kesme) uygun olabilir.

Yumuşak clipping (kesme) ise daha kademeli bir yaklaşımla gerçekleşir. Dalga formunun tepe noktaları son eşiğe yaklaştıkça ve o eşik aşıldıkça aniden değil daha yumuşak bir şekilde yuvarlatılır. Yani bu sert clipping’de olduğu gibi kare bir şekil oluşmaz. 

Clipping Sesi

Clipping’in ses karakteri, dalga formunu yeniden şekillendirmesiyle alakalı bir sonuç. Yeniden şekillendirme sürecinde orjinal sinyalde bulunmayan yeni frekanslar doğal olarak üretilir. Bu yeni üretilen frekanslara da harmonik denir. Harmoniklerin türü ve yoğunluğu, sert ve yumuşak clipping (kırma) arasında duyduğumuz farkı tanımlamamıza yardımcı olur.

Sert clipping (kırpma) daha kesin bir ses yaratır. Kare kenarları güçlü ve yüksek dereceli tek harmonikler üretir. Bu duruma psikoakustik şöyle yaklaşır: tek harmonikler temel frekansla daha az müzikal olarak ilişkili algılandığı için sonuç olarak duyduğumuz daha agresif, sert, parlak, sinirli ve sert olarak tanımladığımız bir ses olur. Geçici olarak kullanılırsa keskinliği artırabilen kontrollü bir durum da ortaya çıkabilir.

Yumuşak clipping (kırmpa) ise daha nazik duyulan, yuvarlak dalga formuyla düşük dereceli harmonikler üretir. Diğerinin tam tersine bu harmonikler temel frekansla müzikal olarak daha uyumlu olur ve sıcak, zengin, dolu ve müzikal algılanabilen bir ses ortaya çıkarır. Genellikle eski analog ekipmanların karakterleriyle ilişkilendirilmesinin sebebi de bu. Bir mikse uyum eklemek için kullanılabilir.

Bu iki farklı clipping çeşidini farklı durumlarda kullanabilirsiniz. Burada müzikal beklentiler daha önemli oluyor. Mesela sert clipping’i trampet davulunun çatlaması gibi çok kısa keskin geçişleri kontrol etmek için kullanabilirsiniz. Bu diğer seçeneklerden daha iyi bir sonuca ulaşmanıza yardımcı olabilir ve bu clipping türünü sadece sert bir duyuma ulaşmak için kullanmış da olmazsınız.

Daha geniş bir bakış açısıyla müziğinizi şekillendirmek tüm bu araçları daha kolay kullanmanızı ve içselleştirebilmenizi mümkün kılabilir.

Limiter Nedir?

Ses limiter’ı (sınırlayıcı) en iyi şekilde aşırı bir orana ayarlanmış bir compressor gibi algılanan özel dinamik bir işlemci türü. Alışıldık bir compressor’de 4:1 oranı kullanılırken bir limiter’da genellikle 10:1 veya daha üzerinde bir oran kullanılır ve sıklıkla sonsuz bir orana (∞:1) yaklaşır.

‘Brick wall’ olarak da bilinen bir şey ortaya çıkar. Limiter’ın ayarlanan eşiğinin üzerine çıkmaya çalışan herhangi bir ses sinyali engellenmiş olur. Burada en önemli durum ise tepe kontrolü sinyale hızlı bir gain azaltma uygular ve tepelerin ses seviyesi bu sayede etkili bir şekilde düşürülür. Clipper cihazının yaptığı şekilde bozulma yoluyla dalga formu şeklini değiştirmez. Dijital clipping’i (kesmeyi) önler. Özetle limiter,  genel ses yüksekliğini artırmak için mastering’in son aşamasında oldukça önemli bir araç olarak tercih edilir.

Limiter'ın Kontrol Paneli

- Modern dijital limiter’lar, nüanslı dinamik şekillendirmeye olanak tanır. Hassas kontrol kullanımını kolaylaştırır.

- Eşik / Giriş Gain’i: Bu parametre, sınırlayıcının devreye girdiği seviyeyi belirler. Gelen sinyalin zirvelerini karşılamak için bir eşik kontrolünü düşürebilir veya daha yaygın olarak, sinyalin seviyesini sabit bir tavana bir giriş gain kontrolü aracılığıyla yükseltebilirsiniz. Her iki yöntem de aynı sonucu verir. Sinyalin daha fazlası eşiği aştıkça, daha fazla gain azaltımı uygulanır ve bu da daha yüksek algılanan bir ses yüksekliğini ortaya çıkarır.

- Tavan / Çıkış: Limiter’ın mutlak maksimum çıkış seviyesini ayarlayabilirsiniz. "Brick wall" gerçek yüksekliği. Mastering için nadiren de olsa 0 dBFS olarak ayarlanır. Sampler’lar arası zirveleri önlemek ve streaming platformları tarafından kullanılan kayıplı kodeklerle uyumluluğu sağlamak için tavan genellikle -0,1 dB ile -0,8 dB arasında ayarlanır.

- Atak ve Release: Atak süresi, bir sinyal eşiği aştığında limiter’ın ne kadar hızlı tepki vereceğini belirler. Brick wall sınırlayıcıda atak tavanı aşmadan önce hızlı geçişleri yakalamak için genellikle 0 ms'ye yakın bir sürede gerçekleşir. Yani neredeyse anında olur.

- Release (serbest bırakma) süresi, sinyal eşik değerinin altına düştükten sonra gain azaltımının sıfıra dönmesinin ne kadar süreceğini kontrol eder. Bu ayar limiter’ın sesi için kritik derecede önemli. Hızlı bir release agresif gelebilir ama bozulmaya neden olabilir. Daha yavaş bir release daha pürüzsüz olur ancak vuruşta azalmaya yol açabilir. Birçok gelişmiş limiter, maksimum şeffaflık için gelen sese göre release süresini uyarlayan akıllı release kontrollerini (iZotope'un IRC modları gibi) kullanır.

- Look Ahead: Bu özellik dijital sınırlayıcıları için tanımlayıcı bir konumda. Look Ahead işlevi çok az miktarda gecikmeye neden olur. Böylece işlemci, sesteki zirveleri gerçekte gelmeden birkaç milisaniye önce görebilir. Bu gelişmiş uyarı, limiter’ın gain azaltımına daha düzgün ve doğru bir şekilde başlamasına yardımcı olur. Bir limter’ın basit bir clipper’dan temelde farklı olmasının temel nedenlerinden biri olarak gösterilir.

Modern Limiter

Dijitaldeki ses sürekli bir çizgi olarak ilerlemez. Ayrı sampler’lar olarak düşünebiliriz. Bu dijital sinyal analog ibir dalga biçimine dönüştürüldüğünde yeniden oluşturulan dalga sampler’ların arasında kalan tepe değerler ortaya çıkabilir. Sampler’lar arası tepeler olarak adlandırılır ve 0 dBFS’nin üzerine çıkması beklenebilir. Dijital dosyanın kendisi hiçbir clipping göstermese de D/A dönüştürücülerinde istenmeyen bozulmalara neden olabilir. 

Bu durumla başa çıkmak için modern limiter’ların gerçek tepe sınırlaması olur. Bu özellik genellikle aşırı örnekleme (sampling) kullanır dijital sampler’lar dışında analog dalga biçiminin de öngörülen tepe seviyesini ölçer ve kontrol eder. Ayrıca oynatma sistemlerinde sampling’ler (örneklemeler) arası tepenin clipping’e neden olmayacağını garanti eder. Bu durum birçok streaming platformu için standart bir gereklilik haline geldi.

Limiter’lar şeffaflık için tasarlansa da mükemmel şeffaf bir limiter kavramı daha çok teoride ideal. Atak ve release parametreleri tarafından yönetilen hızlı gain azaltmanın gerçekleşmesi sesin mikro dinamiklerini ve zarfını değiştirir. Bu nedenle limiter plugin’lerinin belirgin ses karakterleri olur. Bazıları daha yumuşak duyulurken bazıları daha vurucu veya sert olarak algılanabilir.

Clipping Mekanizması

Bir clipping makinesi ile bir limiter arasındaki temel operasyonel fark basit bir benzetmeyle özetlenebilir. Bir clipper makinesi çimlerin üst kısmını keserken, bir limiter uzun çimleri aşağı iter. Bir kesme makinesi bir bozulma işlemi olarak görülür.  Dalga formunu doğrudan değiştirerek ve yeniden şekillendirerek, eşiğini aşan herhangi bir parçayı kelimenin tam anlamıyla keserek tepe kontrolü elde eder. Bir limiter ise dinamik bir işlem. Dalga formunun gain’inin değiştirerek, eşik aşıldığında sesi hızla düşürerek tepe kontrolü elde eder. 

Sert bir clipper sıfır atak süresi, sıfır release süresi ve sonsuz bir orana sahip bir limiter olarak tanımlanabilir. Ama bu teoride bi tanım. Pratikte ise, iç algoritmaları ve ses hedefleri farklı olur. Bir limiter, özellikle bir clipper’ın yaratmak üzere tasarlandığı bozulmayı önlemek için ileriye bakma ve psikoakustik olarak optimize edilmiş release süreleri gibi özelliklerle tasarlanır.

Clipper ve Limiter Karşılaştırırken Kullanabileceğiniz Tablo

Sonuç Olarak

Clipping ve limiter iki güçlü ve tamamlayıcı araç. Clipping geçişleri şekillendirip harmonik karakter ekliyor.

Limiter ise tepeleri kontrol etmek ve sesin temel tonuyla oynamadan ses yüksekliğini en üst düzeye çıkarmak için kullanılıyor.

Bu makalede bahsettiğimiz birçok teknik karşılaştırma ve özelliklere de bakarak clipping ve limiter arasındaki farkları keşfettik.